×
Her birimiz çok özeliz. Cinsiz. Foto Levi van Leeuwen - Unsplash
Sık duyduğum laflardan biridir: “Ne cins adamsın” der kimileri bana. Cins, argoda “garip, tuhaf” anlamlarına geliyor Türk Dil Kurumu’na göre. Eh, yanlış da sayılmaz. Yazmak biraz garip veya tuhaf olmayı gerektiriyor. Her yazar, iğneyle kuyu kazıp ortaya atar. Yazdığımız okunacak mı, beğenilecek mi, sessiz de olsa alkış alacak mı? “Ben kendim için yazıyorum, kimse okumasa da olur” diyenlere inanmıyorum. Bir eser ortaya koyan herkes, eserinin beğenilmesini ister çünkü. Şişirilmiş ya da şişirilmesi istenen ego falan değildir bu. Çocukken, yaptığı yemeğin ne kadar lezzetli olduğunu, ne kadar çok beğendiğinizi söylediğinizde annenizin gözündeki pırıltıyı hatırlayınız. Beğenilmek, takdir görmek, her canlının vazgeçilmezidir. Hırçınlığın bir nedenidir takdir görmemek. Aylarını, yıllarını bir heykel, bir resim, bir konçerto, bir kitap, mimari bir kompozisyon, bir bina vs. ortaya koymak için harcayan kişiler, doğal olarak “cins”tirler. Zira fark edilen eserler, hiç fark edilmeyenlerin yanında devede kulak kalır.
SIRADAN DİYE BİR ŞEY VAR MI SAHİDEN?
Her canlı gibi her kedi de cinstir. Foto Mikhail Vasilyev - Unsplash
Bir de “cins” kediler, köpekler, güvercinler, atlar vs. var. Buradaki cins ise, “diğerlerine göre üstün nitelikleri olan” demek. Ama elbette sözcük anlamını, tam karşılığından alıyor: “Tür, çeşit, soy, ırk.” Cins olmayana bayağı ya da sıradan diyorlar. Onların, diğerlerine göre üstün nitelikleri olmadığı varsayılıyor anlaşılan. Oysa öyle bir şey yok. Sıradan bir sokak köpeğinin yeri geldiğinde ne kadar sadık, ne kadar kahraman, ne kadar fedakâr olabildiğini artık çok iyi biliyoruz. Kapalı bir ömür sürdükten sonra özgürlüğüne kavuşan ineklerin videosunu izlediniz mi hiç? Sıradan inekler, özgürlüğün ne olduğunun nasıl da farkındalar! Lafa dalıp yine başka âlemlere gittik. Toparlayalım.
ONLAR SOYLU DA BİZ NEYİZ?
Farklı kültürlerde eller farklı kullanılır dua ederken. Ama illa ki kullanılır. Foto Aaron Burden - Unsplash
İnsanın “insan” olma yolculuğunda herhalde inanç kadar büyük yer kaplayan başka bir şey yoktur. Binlerce yıldır inanıyoruz. Fakat insanın “kötü” tarafı şu ki, her inanan, kendi inandığını en doğru, en kusursuz, en mükemmel, en gerçek olarak kabul ediyor. Bu yüzden inandığımız şeyler uğruna binlerce yıl boyunca da kan akıtmışız. Hâlâ bazı radikal gruplar bunun peşinde. İster insanlık, ister uygarlık, isterse düşünce tarihi okuyun, mutlaka görürsünüz ki tarihin bu son iki bin yılı içinde gelişen olayların çok öncesine dayanır bu macera. Nasıl başladığını tam olarak asla bilemeyeceğiz ama başladıktan bir süre sonra kayda geçen inanç sistemleri ve onlara bağlı ritüellerden bazı ipuçları edinmemiz mümkün.
DOĞADAN İNANCA…
Her dönemde ellerimizi açtık ve dua ettik. Foto Joshua Earle - Unsplash
Her şeyden önce bu sayfada sık tekrarladığımız bir konuyu kısaca hatırlayarak başlayalım. İnsan, ilkel bir canlı iken doğanın tüm güçlerinden korkuyordu çünkü hiçbir şeyi açıklayabilecek, olanlara mantıklı ve tatmin edici bir yanıt verebilecek durumda değildi. Korktuğu, çekindiği ya da ona zarar verdiği için “korkunç”; işine yaradığı ya da sadece güzel olduğu için “iyi” kabul ettiği hemen her olayın kaynağını “gökyüzü” olarak algıladı. (Hatırlarsanız., daha önce gök kavramı ve hatta bunun Türklerin Orta Asya’daki yaşayışlarına yansımalarını ele almıştık yakınlarda.) Şimşek, yıldırım, gök gürültüsü en korkunçlarıydı. Fakat Güneş gökteydi ve hatta yağmur da gökten gelerek önceleri mis gibi çiçeklerine açmasını, tarımın başlamasının ardından da ekinlerin büyümesini sağlıyordu. Kısaca gök, belki de her şeyin kaynağıydı. Bu nedenle insanlar gökyüzünden medet ummaya başladılar.
FAZLASIYLA ESKİ BİR GELENEK
Vatandaş olarak haklara sahip olmak ne güzel. Foto Faruk Melik Çevik - Unsplash
Bugün Cumhuriyet Bayramımız. “Ne anlamlı, ne önemli bir bayram değil mi?” diye sorunca herkes “Evet evet, tabii, kuşkusuz öyle” diye yanıt veriyor ama sahiden, “cumhuriyet ne anlama geliyor?” diye sorunca, ortaokul kitaplarımızdan öğrendiğimiz kalıpların dışına pek çıkabilen yanıtlar gelmiyor. Elbette verilen yanıtlar yanlış değil ama “cumhuriyet”in anlamını ve önemini kavramış olmaya ne kadar yakınız acaba? Evet, sizin de anladığınız gibi vakit, kavram deşme vakti. Haydi o zaman, kolları sıvayalım.
CUMHUR, CUMHURİYET
Cumhuriyet… Aslında Arapça “cumhur”dan geliyor biliyorsunuz. Cumhur, “kalabalık, çoğunluk, çokluk, birikme, halk topluluğu” anlamlarına geliyor. Bir anlam daha var, onu sonra söyleyeceğim. “Yönetim biçimi” ismi haline gelişi, kuşkusuz halka işaret ediyor. Halkla, yani bizimle ilgili bir şey. Yönetim biçimi “halk”a dayandığında, halkın üzerinde bir kuvvet, halktan daha büyük bir yönetici güç olmaması gerekiyor.
Türk Dil Kurumu’nun Büyük Sözlük’ü Cumhuriyet tanımını, “Milletin, egemenliği kendi elinde tuttuğu ve bunun belirli süreler için seçtiği milletvekilleri aracılığıyla kullandığı yönetim biçimi” diye yapıyor. Bunun anlamı şu: Millet, vekillerini belirli bir süre için seçer, onlar da “millet adına” sistemi, devleti yönetir. Süre bitince millet, yeni vekiller seçer.
Ana Britannica’nın yaptığı tanım, biraz daha açıklayıcı: “Egemenliğin bir tek kişinin elinde olmadığı ve oy hakkına sahip yurttaşlarca seçilen temsilciler eliyle yasalara uygun biçimde kullandığı yönetim biçimi.” Neden böyle bir tanım var? Çünkü hem bizim ülkemizde hem de diğer ülkelerde “halkın egemenliği” kavramı ortaya çıkıp gelişmeden önce, neredeyse bütün dünyada çok ama çok uzun bir süre boyunca egemenlikler bir tek kişinin elindeydi. Krallar, sultanlar, çarlar, padişahlar, imparatorlar, hanlar… Bunların hepsi tek kişinin bütün güce sahip olduğu sistemlerin baş aktörleri idi.
VATANDAŞLARIN HAKLARI!
Bu da günümüzün sempozyumlarından birinden.
İnsanların geçmişte nasıl yaşadığını merak etmek konusunda yalnız olmadığımı biliyorum. Bir antik kentte gezerken çok heyecanlanırım mesela. Binlerce yıl önce aynı sokakta yürümüş insanların ayak izlerine bastığımı, onların dokunduğu basamaklara, sütunlara dokunduğumu düşündükçe heyecanım katlanır. En çok da, o insanların günlük yaşantısını merak ederim, gözümde canlandırmaya çalışırım. Tabii bununla yetinmem, okuyup öğrenmeye de çalışırım.
HEYECAN VEREN DÜN
Örneğin yaşadığımız bu cennet vatanın binlerce yıl önceki sakinleri, Helen dili konuşan Anadolulular, Halikarnassos’ta, Knidos’ta, Amos’ta, Bergama’da, Smyrna’da, Kyzikos’ta nasıl yaşıyorlardı? Her dönemin kendine has yaşam biçimleri var. Nasıl bizim bugünkü günlük hayatımız bundan iki asır öncekiyle farklıysa, her kentin her dönemindeki yaşam da üç aşağı beş yukarı öyle farklara sahip.
Yemek alışkanlıkları önemli örneğin. Tabii dünyada yiyecek şeyler, son yüzyılın yapay tatlarını dışarıda bırakacak olursak, pek de değişmedi. Yine et, süt, balık, yumurta, buğday, hububat, meyve, sebze başroldeyse o gün de farklı değil. Aynı şeyler. Yunanlar dinozor buğulama veya uzaylı kulakmemesi yatağında göktaşı loru falan yapmıyorlarmış mesela. Önemli olan yenen şeyler değil zaten. Nasıl yendiği.
ET DE ATEŞ PAHASI KARDEŞ!
İnanmayacaksınız ama örneğin Atina’da, bundan iki bin beş yüz (rakamla 2.500) yıl önce de et pahalıymış. Yoksul halk eti sadece bayramlarda yermiş. Onun yerine bolca ekmek yenirmiş. Ama yer gök zeytin ağacı olduğu için zeytin, zeytinyağı, ekmeğin en güzel katıkları olarak varlığını o zamanlar da koruyormuş. Bugün, tarımın giderek zorlaşan koşulları, rant açgözlülüğüne kurban giderek imara açılan ve her gün biraz daha fazla yok olan zeytinliklerin azlığı nedeniyle astronomik fiyatlara ulaşan zeytinyağı, o günlerde daha alınabilir bir şeymiş tabii. O zamanlar toplu konut diye bir şey yoktu kuşkusuz!
Hayır devlet tarihinden söz edecek değiliz. Kavram karmaşasının içinden sıyrılmak için bazı noktalara dikkat çekip yakından bakacağız, hepsi bu. Sağda solda karşımıza çıkıyor: “Osmanlıca kursu kayıtlarımız başlamıştır.” Osmanlıca derken?.. O kadar yaygın bir sözcük ki bu, kimse doğruluğunu yanlışlığını irdelemiyor. Oysa çok eskilere uzanmıyor. Zaten uzayamaz. Çünkü “Osmanlıca” dediğimizde, bir dilden söz ediyoruzdur ama öyle bir dil yok. Hiçbir zaman olmadı. Bahsedilen dil, kuşkusuz Türkçe’dir ama dilden ziyade dili konuşanların coğrafî hareketi nedeniyle (yani göçler ve seferler) Arapça ve Farsça sözcüklerle fazlaca beslenmişti. (Bu şu demek: Orta Asya’daki Türkler, o Arapça ve Farsça sözcükleri genel olarak bilmezlerdi. Onlar katıksız Türkçe konuşurlardı.)
ÇORBANIN VAZGEÇİLMEZ GÜCÜ
Anadolu Türkleri, Orta Asya’dan kalkıp gelirken ‘ki aslında bir yere varmak gibi bir amaç da yoktu ortada’ yolda İran yaylasında İslâmiyet’le tanıştı. İlk karşılaştığımız insanlar İranlılardı. Yani Farsça konuşan insanlar. Birlikte uzun zaman geçirdik, dini onlardan öğrendik. Kuşkusuz Alevîliğin Anadolu’da yaygın olmasında bunun rolü büyüktür. Din dışında İranlılarla günlük yaşam üzerine de bolca paylaşımımız oldu. Örneğin çorba. Çorba, Farsça “şor” +”bâ”dır aslında. Tuz + su. Yani tuzlu su. Bugün bunun nereden geldiğini bile bilmiyoruz ama hayatımızdaki yeri muazzam. Çorba yerine başka bir sözcük kullanmaya kalksak dilimiz tutulur, laf bulamayız. Türk milleti olarak çorbasız zaten yaşayamayız. Daha sonraki hayatımızda Arapça konuşan insanlarla da vakit geçirmeye başlayıp onlardan da bolca sözcük aldık. Zaten Türkçe, her kavramı karşılayan bir sözcük dağarına sahip değildi, gerektiği durumlarda her toplum başka dillerde sözcük ödünç alır. Bugün de devam eder bu gidişat. Örneğin televizyonu öz Türkçe yapmaya çalışmanın anlamı yok, zira sözcük çoktan ödünç alınmış ve hayatımıza girmiş. Türkçe değil. Arapça veya Farsça da değil. Batılı. Arapçanın hayatımıza çok dâhil olmasında, hiç şüphe yok ki İslâmiyet’in etkisi ve Hacca gidip gelmelerin etkisi büyüktür.
TÜRKÇE TÜRKÇEDİR
Bir sürü Arapça ve Farsça sözcükle dolan Türkçe, yine Türkçe’dir. Başka bir dil değil. Peki bunca yaygın yapılan hatada adı geçen Osmanlıca denen nedir? Osmanlıca diye ayrı isimle anılan bir dil zannedilmesi veya farklı bir dil yerine konması, aslında, Arapça ve Farsça sözcüklerle dolu olan Türkçe’nin Arap alfabesi ile yazılan halidir. Ortada başka bir dil yoktur, sadece başka bir alfabe vardır. Alfabe, dilin yazıya dökülmesi için kullanılan araçtır. Okuma yazma bilmeyenler de o dili konuşurlar. Yazmak istediklerinde ise hangi alfabeyi öğrenmişlerse onunla yazarlar. Bugün de başka dillerden ödünç alıp kullandığımız çok sayıda sözcüğe rağmen dilimiz halen Türkçe’dir.
Cazip, değil mi. Foto Hayden Scott - Unsplash
O an için en önemli şey neyse, onunla ilgilenmek, sadece onu düşünmek... Biz buna kısaca “odaklanmak” diyoruz değil mi? (Bu tanım bana ait, herhangi bir sözlükten almadım.) Üniversite sınavındaki bir öğrencinin sorulara odaklanması, yarış arabası sürücüsünün (sanırım çok hızlı gittikleri için pilot diyorlar onlara) yola ve hıza odaklanması, bir müzisyenin notalara odaklanması, bebeğin annesinin memesine odaklanması, karıncanın kendisinden kat kat ağır bir yiyecek parçasını yuvasına taşımaya odaklanması...
En önemli şey neyse, tüm dikkatini ona vermek. Odaklanmak. Yabancı dillerdeki haliyle, “fokus”lanmak. Lüzumsuzca bu sözcüğü de kullanıyoruz. Yanlış değil. Ama odak ile fokus aynı şey zaten. Odak, has Türkçe. Fokus ise has Latince. İkisi de aynı şeyi ifade eder. İkisi de “ateş yanan yer” anlamına gelir.
KORKU VE BÜYÜ
Ateş ne özel bir şey değil mi? Ne olduğunu üzerinde duracak değiliz, nitekim durduk daha önce. (bkz. 12 Şubat 2021 tarih ve “Cayır Cayır Bir Yazı” başlıklı yazı. https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/tayfun-timocin/cayir-cayir-bir-yazi-41738474) Fakat özel oluşu hepimizin malumu. Bir yerde ateş yanıyorsa (mutfak hariç) hepimiz o ateşe bakarız. Mangal, şömine, kamp ateşi, her ne ise... Ona yakın bulunan herkes, ateşe bakmaya başlar. Kendimden pay biçmek gerekirse, gözlerimi ateşten almak için çaba harcarım. Zordur yani ateşe bakmamak. Bakmak ise büyü. Dalar gidersin içine. Nedendir bilinmez ama ateş sahiden büyülüdür. (Ormanlarımızın bu büyüden uzak kalmasını gönülden dilerim.) O zaman şöyle diyelim. Yangın değil de, kontrollü ateş büyüdür. Kontrolden çıkınca afet, önüne çıkanı yok eden bir canavar, felaket... Cehenneme yakıştırılması bu yüzden. En korkulan şeylerden biri olması tesadüf değil tabii. Ama bu arada, en büyük korkulardan birinin, kontrol altındayken en büyük yardımcılarımızdan biri olması da ne ilginç! Hele hele kutsal bir niteliğe sahip olması daha da ilginç.
Babil'in İştar Kapısı. Nebukadnezar zamanında güzelleştirildi. Berlin Müzesi.
Zaman zaman nahoş şekilde gündeme gelen/getirilen, oysa medenî bir yaşamın olmazsa olmazı olan laiklik, tarif edilmesi gereken veya anlaşılması zor bir şey değil. Hiç değil. Sadece birkaç satır okumak gerek. Laiklik neden “din” ile ilgilidir ve neden dinle ilgili olmasına rağmen din düşmanı veya din dostu değildir, onu kısaca anlatmak isterim.
Birkaç kez yazıldı bu sayfada ama lazım olduğunda tekrarlamak ve hatırlamak yararlı bir tutum. Yeryüzünde inanç denen şey, insanın en ilkel zamanlarında ortaya çıktı. Parçası olduğu doğanın başının altından çıkan hiçbir şeye anlam veremiyor, her şeyden çok korkuyordu. Güneş batar, hava kararır, insan korkar; yağmur yağar şimşek çakar, korkar; yıldırım düşer, çok korkar; gök gürülder, o da ne, muazzam korkar; deprem olur, feci korkar; sel alır, boğularak ölmezse korkudan ölür; göktaşı düşer, korkar; yapraklar sararır, korkar; kar yağar, korkudan daha çok üşür… Doğanın her şeyinden korkar, çünkü neyin neden olduğunu bilmez. Nereden bilsin? Bizim evdeki kedi de hayatının ilk depreminde feci korkmuştu, gök gürültüsünden ve şimşekten halen korkmakta. İnsan ve hatta tüm canlılar, bilmediklerinden korkar. (Yedi kat ellerin bile kendisinden daha güzel bir hayat sürmesinden dahi korkup, uzak diyarları bombalayan terörist örgütlerinki de aynı korkudur. Bilmediği güzellikten bile korkar insan. Her şiddet, her zorbalık, her despotizm korku kaynaklıdır.)
“TANRI” HOLİVUT DEĞİL TÜRK SÖZCÜĞÜDÜR
Ne tapınaklar yaptı insan ve halen yapmakta. Foto Sk - Unsplash
Sonra insan neden aramaya başladı. Nedendi o şimşek, nedendi, gök gürültüsü, nedendi deprem? Düşünmeye başladı. Madem gökteki gürlemeler, ışık ve ateş patlamaları kendisinden kaynaklanmıyordu, o halde başka bir güç onları yapıyor olmalıydı. Doğaüstü güçlere böyle inanmaya başladı insan. Gökyüzünde olan bitene bir isim verdi, yerde olanlara başka, denizde olanlara başka, rüzgârda hışırdayan ağaçlara başka… En korktuğu hep gökyüzü oldu. Bu güçlere, her kültür kendine göre bir isim verdi ama kavramsal olarak “tanrı” idi bunlar. “Tanrı” sözcüğünü Türklere yakıştıramayanlar, bu sözcüğün kökeni olan “tengri”nin, Türkçe-Moğolcanın en eski ortak sözcüklerinden biri olduğunu bilmiyorlar muhtemelen. Türklerin en büyük tapınçlarının “gök tengri”ye olması tesadüf değil.
Merak edenler çare arar, etmeyenler o çareyi satın alır. Foto ThisisEngineering - RAEng - Unsplash
Nasıl ortaya çıktığımızı tam olarak bilmiyoruz. Evet mutasyonlar, evet kromozom farklılıkları… Ama öykünün tam ve net hali, halen elle tutulacak kadar somut değil. Olacaktır. Fakat her nasılsa ortaya çıktığımızdan bu yana olan öyküyü, aşağı yukarı net biliyoruz artık. Dünyada (bu da başka bir bakış açısı) iki tip insan var:Merak edenlerMerak etmeyenlerMerak edenler, önünde sonunda öğrenmeye çalışırlar, verilenle yetinmezler. Merak etmeyenlerse öğrenmeye çalışmazlar ve onlara söylenenle idare ederler. Kimse bir şey söylemezse ziyan yok, merak etmemeye devam ederler. İnsanlığın bugün geldiği noktayı daha önce ele almıştık ama zaman zaman tekrarlamak gerekiyor anlaşılan. Mağara duvarlarına resimler çizmeye başlayan büyük büyük atalarımızın o gün dahi sanatsal kaygı güttüklerini artık biliyoruz. (Öneri: Mağaradaki Zihin, James David Lewis-Williams, Ç.: Tolga Esmer, YKY, 1. Baskı 2019) Bu şu demek: İnsan, bundan örneğin 100 bin yıl önce “insanca” kaygılar taşıyormuş. Mağara duvarına 100.000 yıl önce avlanma sahnesi çizen bir “mağara insanının” sanatsal kaygısı varken, bugün Taliban’ın akademiye girip enstrümanları parçalamasının, gördüğü her resmi yakmasının, bütün heykelleri balyozla kırmasının altında yatan dürtünün nasıl bir açıklaması olabilir? Başka deyişle insanlık, geçen 100 bin yılda nasıl bir yol aldı ki tam tersi bir noktada duranlar hâlâ var?
MERAKLA İLGİLİ
İşte benim bu soruya kişisel yanıtım, yukarıda anlattığım “merak”ı barındırıyor. Bugün dünyanın “gelişmiş” ve “gelişmemiş” yerlerine bakınız mesela. Gelişmiş kabul ettiğimiz bölgelerinde insanların genellikle meraklı olduklarını, merakın en azından toplumsal bir yapıya dönüşüp merak edenler kulüplerinin oluştuğunu, (Coğrafya dernekleri, jeoloji birlikleri, gözlem kulüpleri vs.) bunun da o toplumun tarihsel gelişiminde önemli rol oynadığını görürüz. Keşfederler mesela. Ya da icat ederler birşeyleri. Keşfeden ve icat eden milletlerin hep aynı olması dikkat çekicidir.
ÇIK BAKALIM O KATLARI
Merak edenler, uzayın derinliklerine bakıyor. Etmeyenler de tatlı rüyalar görüyor. Foto Leonardo Corral - Unsplash