Türkiye-Rusya arasında-İdlib mutabakatlarında taraflar taahhütlerini ne kadar tuttu?

Rusların son dönemde İdlib’e dönük hava saldırılarını yoğunlaştırması, bu mutabakatların uygulanmasına ilişkin tartışmanın alevlenmesine yol açan önemli bir faktör oldu.

Ankara ve Moskova’da yapılan açıklamalara baktığınızda, iki taraf da mutabakatların uygulanmasında altına imza atılan metinlere uygun davrandığını söylüyor.

Örneğin Cumhurbaşkanı Erdoğan, geçen çarşamba günü Soçi’den dönerken gazetecilere “Bütün mutabakatlara uymaya ve güvenlik koridorundaki radikal unsurların temizlenmesine de Türkiye olarak devam ettik. Bundan da taviz yok. Ama tabii aynı yaklaşımı muhataplarımızdan da bekliyoruz” diye konuştu.

Buna karşılık, Rus tarafı da muhtelif açıklamalarla askeri harekâtlarda teröristleri hedef aldıklarını, bunda da mutabakatlara aykırı bir durum olmadığını vurguluyor.

Peki İdlib’de sahaya baktığımızda mutabakatların uygulanması açısından ne görüyoruz?

TARAFLAR HANGİ TAAHHÜTLERİ ÜSTLENDİLER?

Bu soruya yanıt ararken, önce referans olarak temel bir metni önümüze koymamız gerekiyor. Bu, 17 Eylül 2018 tarihinde Erdoğan ile Putin arasında yine Soçi’de yapılan zirvede kararlaştırılan İdlib’e ilişkin mutabakattır.

Bu anlaşmayla, o tarihte bütünüyle silahlı muhalefetin kontrolünde bulunan İdlib’in statüsü “Gerginliği Azaltma Bölgesi” olarak bir kez daha tescil ediliyor. (Madde 1) Rusya, “İdlib’e askeri operasyon ve saldırıların önlenmesi ve mevcut statükonun korunmasını sağlamak üzere gerekli tüm tedbirleri alma” taahhüdünü üstleniyor. (Madde 2)

Görüleceği gibi, anlaşmadaki ana hedef İdlib’de çatışmasızlık halinin sürdürülmesidir. Rusya, bu ifadelerle ateşkese uyması için Esad rejimini de baskılama taahhüdünün altına giriyor.

Bunun karşılığında, -Yerel ahalinin ve malların serbest dolaşımının sağlanması ile ticari ve ekonomik ilişkilerin yeniden tesisi amacıyla- “M-4 ve M5 karayolları üzerindeki transit trafiğin 2018 sonuna kadar yeniden tesis edileceği” hükme bağlanıyor. (Madde 8)

Otoyollarının her ikisi de o tarihte TSK’nın denetlediği muhalefetin kontrolündeki bölgede olduğu için, mutabakatın bu bölümü Türkiye’nin yüklenmiş olduğu bir taahhüttü.

Ancak Şam ile Halep’i kuzey-güney yönünde bağlayan M-5, 2019 sonu ve 2020 başındaki çatışmalardan sonra rejimin kontrolüne geçti. Buna karşılık Halep’i doğu-batı ekseninde Lazkiye’ye bağlayan M-4 karayolu, bugün de Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ciddi boyutlarda bir askeri güçle sahada bulunduğu muhalefet bölgesi içinde kalıyor.

TÜM TERÖR GRUPLARI ORTADAN KALDIRILMALI

2018 Mutabakatı’nın çok kritik bir maddesi daha var: “Her iki taraf Suriye’de terörizmin her şekli ve tezahürüyle mücadele hususundaki kararlılıklarını teyit ediyor.” (Madde 10)

Bu ana metin İdlib’de Rusya ve rejimin ateşkes ihlalleri sonucu 2019 yılı ve 2020 başında yaşanan gerginlikler ve çatışmaların ardından 5 Mart 2020 tarihinde çatışmasızlık rejimini sürdürmek üzere imzalanan bir ek protokolle genişletildi. Moskova’da düzenlenen Erdoğan-Putin zirvesinde imzalanan bu metinde mutabakatın terör boyutu daha da kuvvetlendirildi. Örneğin, “BM Güvenlik Konseyi tarafından terörist olarak tanımlanan tüm grupların ortadan kaldırılması” hedefi açıkça belirtildi. (Dördüncü paragraf)

Bir başka ek unsur olarak, M-4 karayolunun kuzeyinde 6 kilometre, güneyinde yine 6 kilometre derinliğinde bir “güvenli koridor” tesis edilmesi  ve bu koridorda Türk-Rus ortak devriyelerinin yapılması kararlaştırıldı.

Terörle ilgili bu taahhütler, Türkiye’ye İdlib’de sahada silahlı muhalif unsurların radikal terörist gruplardan ayrıştırılması sorumluluğunu da yüklüyor. Bu durum, İdlib’de sahada az sayıda Türkiye’nin desteklediği Özgür Suriye Ordusu (ÖSO) unsurlarının yanı sıra, çok daha yüksek sayıda doğrudan terör örgütü kategorisine giren grupların bir arada bulunmasından kaynaklanıyor.

RUSYA ATEŞKESİ İHLAL EDİYOR

Bu ana çerçeveye baktığımızda mutabakatlar nerede kilitleniyor?

Rusya, mutabakatlarla ateşkesi sürdürme taahhüdünü üstlendiği için buna uygun hareket etmesi gerekiyor. Nitekim, 5 Mart 2020 Mutabakatı’ndan sonra uzun bir süre buna uygun bir şekilde davrandı. Buna karşılık, özellikle geçen temmuz ayıyla birlikte bizzat kendisi hava saldırılarına girişti. Eylül’ün son haftasına kadar 2021 yılındaki tespit edilebilen saldırılar 450’ye yaklaşmıştı. Esad rejimi de sınır hattı boyunca topçu ateşi ve roket saldırılarıyla bu kampanyayı tamamladı.

 Türkiye, ateşkesi bozduğu gerekçesiyle Rusya’yı eleştirdiğinde, imzalanmış mutabakatların bu konuyu düzenleyen maddelerine dayanıyor.

RUSLAR, AYRIM YAPMADAN BOMBALIYOR

Buna karşılık Rus tarafı, mutabakat metinlerinde BM Güvenlik Konseyi’nin terörist kategorisine koyduğu örgütlerle mücadeleye onay verildiği gerekçesiyle, bu tanımlamaya giren grupları hedef almasında bir sorun olmadığını savunuyor. İdlib’de sahanın büyük bir bölümünü kontrol altında tutan Heyet Tahrir eş Şam (HTŞ) örgütü BM tarafından terörist olarak kabul ediliyor.

Peki Rusya yalnızca HTŞ’yi mi hedef alıyor? Aslında Rusya’nın hava saldırılarının yöneldiği hedeflere bakıldığında, her zaman ayrımcı bir şekilde davranmadığını, pekâlâ bu yorumun dışına çıkarak sivil hedefleri de vurduğu görülüyor. İdlib konusundaki uzmanlığıyla tanınan Doç. Serhat Erkmen’in Terörizm ve Radikalleşme ile Mücadele Araştırma Merkezi için hazırladığı “Rusya’nın İdlib Saldırılarını Anlama Kılavuzu” başlıklı 26 Eylül’de yayımlanan çalışması bu duruma işaret ediyor.

Bu çalışmaya göre, 25 Eylül tarihine kadar yürütülen saldırılarda, Rus savaş uçakları, başta HTŞ olmak üzere İdlib’deki grupların komuta merkezlerini, çatışmalarda kullanabilecekleri mağara ve tünelleri bombalamıştır. Buna karşılık bazı saldırılar tamamen sivil halkın yaşadığı evleri, sağlık merkezlerini ve yerlerinden edilmiş insanların barınmak zorunda kaldıkları büyük kampları da hedef aldı.

Rusya’nın özellikle eylül ayı sonunda Suriye Milli Ordusu (ÖSO) bünyesinde yer alan gruplara da saldırması, ayrım gözetmeksizin bölgedeki tüm grupları hedef tahtasına oturttuğunu gösteriyor. Salt bu veriler bile Rusya’nın hedef olarak sadece terör gruplarına yöneldiği tezini dayanaksız kılıyor.

M-4 KARAYOLU HÂLÂ AÇILMADI

 Protokollerin uygulamasına bakıldığında sorunlu başka alanlar da var. Örneğin M-4 karayolunun açılması, 2018 sonundan bugüne yaklaşık üç yıl geçtiği halde hayata geçirilememiş olan bir hedef. Kuzey ve güneye doğru altı kilometre derinliğindeki güvenli koridorun tesis edilmesi, yolun açılmasının bir ön adımı olarak düşünülmüştü.

Türkiye’nin güvenli koridorun kurulması için sahada bazı adımlar atmasına karşılık, karayolunun açılmasında hâlâ ciddi güçlüklerin olduğu anlaşılıyor. Burada kontrol dışı bazı radikal unsurların faaliyetleri karşılaşılan güçlüklerden biridir.

MÜNBİÇ VE TEL RİFAT’TAKİ RUS TAAHHÜTLERİ NE OLACAK?

Tabii uygulanmayan çok kritik bir nokta daha var. Bu da Türkiye ile Rusya arasında imzalanan bir başka mutabakat çerçevesinde karşımıza çıkıyor. TSK’nın 2019 Ekim ayında Fırat’ın doğusunda düzenlediği Barış Pınarı harekâtından sonra 22 Ekim 2019 tarihinde Soçi’de Erdoğan ile Putin’in mutabık kaldıkları mutabakat muhtırasından söz ediyoruz.

Bu anlaşmanın önemli bir yönü “Münbiç ve Tel Rifat ‘tan bütün YPG unsurları silahlarıyla birlikte çıkartılacaktır” hükmünü taşımasıydı. (Madde 6). Tel Rifat, Afrin’in güneydoğusunda bulunan, İdlib’e de bitişik sayılabilecek bir bölge. Keza Fırat’ın batısındaki Münbiç de 2019’da Amerikalıların buradan çekilmesinden sonra büyük ölçüde Rusya ve rejimin kontrolüne geçmiş, ancak PKK uzantısı YPG unsurları da bu bölgede kalmaya devam etmişti. Aradan geçen zaman içinde Rusya, YPG unsurlarını gerek Tel Rifat gerek Münbiç’ten çıkartmış değil. Bu durum Türk tarafının eleştirilerini beraberinde getiriyor.

Sonuçta Rusya Türkiye’yi, İdlib’le ilgili mutabakatları terör grupları ve karayollarının açılması fasıllarında uygulamamakla eleştiriyor. Türkiye de Rusya’ya ateşkesi bozduğu, ayrıca Tel Rifat ve Münbiç’teki taahhütlerini yerine getirmediği hususlarında karşı eleştirilerini getiriyor. Burada karşılıklı bir kilitlenme hali var iki ülkenin tutumları arasında.

Ancak kanaatimizce Türkiye ile Rusya arasındaki çok ciddi bir görüş ayrılığı bugün İdlib’de sahayı büyük ölçüde BM’nin terörist kabul ettiği HTŞ’nin kontrol ediyor olmasından kaynaklanıyor. Meselenin bu boyutunu ayrı bir yazıyla değerlendirmemiz gerekiyor.