Ebeveynler krizde çocuklar bağımlı

UZUN süredir çocuklardaki davranışsal ve gelişimsel durumlarla ekran zamanı ilişkisi üzerinde çalışmalar yapan Pediatrist Handan Sarımehmet Kılınç ile ekran maruziyeti ve altında yatan nedenleri konuştuk.

- Yakın zamanda ekran maruziyeti üzerine yayınlanan ve sizin de sonuçlarını heyecanla karşıladığınız bir çalışma var. İçeriği hakkında bilgi alabilir miyiz?
Evet heyecanlandırdı, çünkü ekran maruziyeti, otizm ve dikkat eksikliği, hiperaktivite konusunda çok iddialı söylemleri olan bir çalışma. Amerika’da uzun dönemdir anne çocuk sağlığı bürosu denilen bir kurumun sponsorluğunda, ulusal çocuk sağlığının izlemi çalışması yapılıyor. Elli altı sayfalık bir anket aracılığıyla, 0-17 yaş grubundaki 100 bin çocuktan rastgele seçilmiş vakalara dair ayrıntılı sorular sorulmuş. Yaş gruplarına ayrılarak ayrı değerlendirmeler yapılmış. 2018 ile 2020 yılı arasındaki verilere dayanarak, çocuklardaki davranışsal ve gelişimsel durumlarla ekran zamanının ilişkisi üzerinde çalışılmış. Yüz bin vaka muazzam bir veri biriktirilmesi demek, yani her yerde elde edemezsiniz. 8 Mart’ta yayınlanan çalışmadaki bilgiler açık kaynak.

EKRAN BAĞLANTISI KESİNLEŞTİ

- Araştırmanın sonuçları ekran süresi konusunda nelere dikkat çekiyor?
Araştırma sonucu, ekran süresi ile otizm ve dikkat eksikliği, hiperaktivite arasında pozitif ilişki saptandığını söylüyor. Bu kadar net! Böyle bir bağlantı olduğuna dair kimsenin reddedemeyeceği bir kanıta sahibiz artık. Ekran maruziyeti ile otizm bulguları arasındaki bağlantıyı ilk konuşan Drexel Üniversitesi’nden Dr. Karen Heffler. Kendisinin bir oftalmolog (göz hastalıkları uzmanı) olmasına rağmen böyle bir gözlemde bulunup bu yönde çalışmalar yapmasını çok saygıdeğer buluyorum. Heffler hiçbir zaman otizmle direkt ilişkilidir dememiş, otizm benzeri semptomlar yapar, otizm riskini arttırmaz demiş. Bu çalışma, Heffler’in çalışmasını bile eleştiriyor, kanıtlarımız ekran zamanı ile otizm ve dikkat eksikliği, hiperaktivite arasında direkt ilişki olduğunu gösteriyor diyor. Yıllardır bunu savunan bir doktor olarak sonuçları görünce kendimi daha iyi hissettim. Dolayısıyla bu konular üzerinde artık ciddi bir şekilde yeniden düşünmemiz gerekiyor.

KAMU SPOTLARI HAZIRLANMALI

- Farkındalık kazandırmak adına neler yapılması gerekiyor?
Yine Dr. Karen Heffler, 2022’nin sonunda yaptığı bir çalışmada dokuz çocukta ekran süresiyle aktivite saatlerini değiştirmeye çalışmış. Yani ekranı azaltarak, aktivite ve ilişkide kalınacak zamanı arttırmaya çalışmış. Ebeveyne bu konuda rehberlik yapmış. O çalışmanın sonunda da ebeveyn rehberliğin önemli olduğunu söylüyor. Biz de yavaş yavaş öğrendik ve ama bütün dünya artık bunu kabulleniyor. O zaman artık hızlı bir şekilde ekranlar konusunda kamuoyu oluşturup, özellikle televizyonlarda şu kadar yaşın altındaki çocukların izlememesi gerekir ya da çocuklarda ekran konusundaki sürenin kısıtlı olması gerektiği gibi kamu spotlarının yayınlanmasını sağlamamız gerekiyor.

EBEVEYNLİK YETERSİZ KALIYOR

- Sizin en çok altını çizdiğiniz konu bahsedilen bağlantının altında yatan nedenler. Bu konuda nasıl bir değerlendirme yapıyorsunuz?
Elbette, bunun dışındaki mevcut yaklaşımları bir değerlendirmemiz gerekiyor. Neden çocuklar ekran karşısında oturtuluyor ve bu süre neden bu kadar uzun? Bu konularda kafa yormamız gerekiyor. Ben kendi görüşlerimi söylüyorum ve bu konuda her zaman tartışabiliriz de. Benim düşüncem ebeveynlik bir krizde! Teknoloji o kadar hızlı değişti ki geçen kuşağın ebeveynlik tarzı bu dönemdeki çocuklara ebeveynlik yaptığımızda yetersiz kalıyor. Dolayısıyla bütün bir ebeveynlik yaklaşımının değişmesi gerekiyor. Dünya tarihinin en yalnız çocuklarını yetiştiriyoruz.

ZORLU HAYAT ŞARTLARI

- Peki ebeveynlerin yaşadığı krizin sebebi nedir size göre?
Eskiden daha kalabalık topluluklar halinde yaşıyorduk ve temaslarımız, sosyal ilişki seviyelerimiz çok daha fazlaydı. Şimdi çocuklar sosyal yapı değişikliğinin birbirinden uzaklaştırdığı ailelerde büyüyorlar. Apartmanlar yani ‘çok katlı mağaralar’ yüzünden doğadan uzaklaştılar. Ebeveynler de kendi çocukluklarında geçmişte gördükleri ebeveynliği tekrarlamaya devam ediyorlar. O ebeveynlik eğer kusurluysa aynı kusuru bir sonraki kuşağa aktarıyorlar. Bir başka şey ise ebeveynlerin hayatında çalışma saatlerinin gitgide uzaması, her iki ebeveynin de çalışıyor olması ve büyük şehirlerdeki ulaşımın çok zor olmasından dolayı eve dönüş saatlerinin geç kalması, çocuğun temasta olduğu kişi sayısını ve zamanı çok azaltıyor. Yorgun ve stresli gelen ebeveyn, ekranı açarak bir nebze çocuğun yarattığı yükten kurtulmuş gibi oluyor. Ama aslında bir sonraki zamanlardaki yani ileri yaşlardaki yükünü arttırıyor ama farkında değil.

UZAKTAKİ TEHLİKEYİ GÖRMÜYORUZ

- Ebeveynler kolay yolu mu tercih ediyor bu durumda?
Aslında bu durumda bizim evrimsel olarak uzaktaki tehlikeleri doğru değerlendiremememiz de yatıyor. Anda çok iyi tepkiler veriyoruz, hayatımızı kurtarıyoruz ama tehlike uzaktaysa o zaman beyin çok iyi çalışmıyor. O tehlikeyi unutma yönünde eğilim gösteriyor. Çocuğun da o ekrana maruz kaldığı sürece var olan potansiyelini gerçekleştiremeyeceği ve ileride anne babasına bağımlı bir bireye dönüşeceği fikri çok uzak geliyor. Örneğin yeni takip ettiğim bir çocuk inanılmaz derecede gelişim göstermiş. Fakat sorduğumda ekranın tam kapatılmadığını öğrendim; çünkü baba ve büyükanne ekranın zarar verdiğine inanmıyormuş! Halbuki ekran tamamen kapatılsaydı, o çocukla artık vedalaşma şansımız olabilirdi. Çocuğun düşünebilen, kendi kendine bakabilen bir birey olması çok önem taşıyor.

ANNE BABA DA BAĞIMLI

- Ekran bağımlılığı sadece çocuklarda mı görülüyor peki?
Aslında ebeveynlik krizinde en önemli şeylerden biri de anne babanın da ekran bağımlılığının olması. Ekran bağımlılığı dediğiniz şey ispatlı bir şekilde madde bağımlılığıyla çok benzer. Çünkü hepsi insanın kendini iyi hissetmesi için dopamin merkezini uyarıyor. Beyindeki bazı yolaklar ateşleniyor. Bu iyilik hali için ya gerçek hayatta olan şeyler bizi iyi hissettirir ya da madde bağımlısı olursunuz, ekranda bir şey izlersiniz, oyun oynarsınız, hazineler kazanırsınız iyi hissettirir onun bağımlısı olursunuz! Siz eğer kendinizi ekrandan koparamazsanız çocuğunuzu da koparamazsınız. Ebeveynler olarak da gerçekten çok büyük şeylerle savaşıyor olabilirsiniz. Anlıyorum sizi ama o savaştığınız şeylerin ne suçlusu, ne sorumlusu çocuklarımız değil ve onlar haberdar bile değiller. Ne olur çocuklarınızı ekrandan uzak tutun ve onlara zaman ayırın.

EKRANIN YERİNE KENDİMİZİ KOYMALIYIZ

- Peki sadece çocuğun ekranla bağını kesmek yetiyor mu?
Yetmez! Buradaki en önemli konu ekranın yerine kendinizi koymanız gerekiyor. Koymazsanız yine olmaz! İnsan yavrusunun erişkine benzeyebilmesi, beyninin normal gelişmesi için güvenli bağlanma, yeterli düzeyde sosyal ilişki, bulunulan çevreyi deneyimleme ve şahit olma (görerek öğrenme) yöntemlerine ihtiyacı vardır. Çocuk ekran başına oturtulduğunda bağlanma hariç sosyal ilişki kurmaz, yaşadığı çevreyi deneyimleyemez ve çevresinde olup bitene şahit olamaz. Yeterince iletişim kurmayan çocuk duyulardan gelen verilere vereceği cevabı başkasını taklit ederek değil kendi başına bulur. Bulduğu karşılık bizlerin verdiği tepkilere benzemediği için anormal olarak etiketlenir. Bir çocuğu zorla değiştirmeye çalışmak her zaman patolojik karşılık bulur, bu nedenle çocukla ilişkide bulunan herkesin ilişkiye önem vermesi bir zorunluluktur. Bunu kendime de söylüyorum, gerçekten yaptığımız ebeveynlik ile yüzleşmemiz gerekiyor. Çocuğunuzla ilgili patolojik olduğunu düşündüğünüz ne sorun varsa önce bir kendinizi gözden geçirmenizi ve bu yönde yardım almaya çalışmanızı isterim.

PSİKOLOGLARLA ÇALIŞIYORUM

- Ekran maruziyetinin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bulguları üzerinde nasıl bir etkisi var. Tedavi için genellikle uygulanan yöntem nedir?
Yani bence ekran maruziyetinin iki klinik sonucu var; bir tanesi otizme benzer bulgular, diğeri ise dikkat eksikliği hiperaktivite bulguları. Birincisinde ilk üç yaşta ve şiddetli ekran maruziyettten bahsediyoruz. Sosyal ilişki yokluğu, buna ebeveyn çocuk ilişkisi problemi de eşlik ediyor. Bu ilk grupta yapılacak en büyük şeyin ebeveyn çocuk ilişkisi üzerinde çalışmak. Çünkü biz ebeveynler tavır değişikliği yapmazsak, çocuklarımızdaki sorunları da azaltamıyoruz. Aslında bir türlü de bunu kabul etmek istemiyoruz. Bu yüzden çocuklarla çalışırken erişkin psikologlarıyla ve çocuk psikologlarıyla çok yakın çalışıyorum. Aktivite ve sosyal ilişki sürelerini düzenlemeye başladığınızda inanılmaz yanıtlar alabiliyorsunuz.

BAĞIMLILIK TEDAVİSİ GEREKİYOR

- Ekran bağımlılığı daha sonra başladıysa?
Dikkat eksikliği, hiperaktivite sendromu denilen durumda da çocukta cidden bağımlılık tedavisi yapmak gerekiyor. Meslektaşlarımla bireysel konuşmalarımda, ilk 3 yaşı iyi geçirmiş, bağlanma problemi olmamış, aileden sosyal ilişki açısından yeterince ilgi görmüş, sevgi görmüş çocuklarda 3 yaşından sonraki ciddi ekran maruziyetinin ki bu da oyunlarla oluyor daha çok, dikkat eksikliği hiperaktivite yaptığını söylerim. Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromu ile ilaç başlanan, izlediğim ileri yaşta çocuklarım olmuştu. Her zaman ailelere ilaçtan önce 3 ay kadar ekranı tamamen kesip bakalım diyorum. Bu çalışma da yine ne kadar haklı olduğumu gösteriyor. Bu konuda 25 yıllık bir çocuk doktoru ve çocukları çok iyi gözlemleyen birisi olarak psikiyatristlere de öneri olarak söylemek isterim; ilaç başlamadan önce ekranı kesip bağımlılık üzerinde çalışmak gerekir. Özellikle de böyle bir kaynak olduktan sonra üzerine yeni çalışmalar inşa edilebilir diye düşünüyorum.

EBEVEYN REHBERLİĞİNİ ÇOCUK DOKTORLARI YAPMALI

- En önemli konulardan biri olarak vurguladığınız ebeveyn rehberliği konusunda öneriniz nedir?
Ebeveyn olmak bu çağda çok daha zor ve bence yalnızlar. Gerçekten günümüzde en çok ihtiyaç duyulan şey ebeveyn rehberliğidir ve bunu da çocuk doktorlarının yapması gerektiğini düşünüyorum. Çünkü onları en çok gören bizleriz. Eğitimimizde yok evet ama kendimizi yetiştirmeliyiz. Bizlerin amacı tabii ki patoloji tedavi etmek değil ama patolojinin önlenmesi konusunda müthiş bir açık var. Çocukların iyi yetişmesi için en büyük şansın ebeveyn eğitimi olduğunu düşünüyorum. Sosyal medyada çocuğu olan kişilerin neden milyonlarca takipçisi var diye düşünmek gerekiyor? Çünkü takipçi ebeveynlerde yalnızlık duygusuyla oradan bir şey öğrenebilirim duygusu da var. Ancak usta ellerde yapılmadığında ödenen bedelleri de çok görüyoruz. Ne olur çocuk doktorları olarak bu konuda kendimizi yetiştirip, ebeveynleri yalnız bırakmayalım olur mu?