Henüz başlamamış bir savaşın faturası (1)

Tüm dünyada artık ABD’nin Irak’a saldıracağına kesin gözüyle bakılıyor. Hatta aslında bunun ötesine bile geçtik. AKP hükümetinin, ikinci tezkereyi Salı günü itibariyle Meclis’e göndermesiyle birlikte savaş artık haftalar, hatta günlerle ifade edilecek bir yakınlığa geldi. Bütün dünya basını AKP’nin tezkeresi ile birlikte savaş yolculuğunda son dönemecin dönüldüğünü düşünüyor.

Geride bıraktığımız iki aylık süre içinde Türkiye piyasalarının ana gündemi bu savaşın Türkiye için maliyetinin neler olacağı ve bu zararın nasıl karşılanacağı meselesiydi. Ama bu işin bir de başka bir yönü söz konusu. Bu savaşın dünyadaki ekonomik dengeleri, bizim de göbekten bağlı olduğumuz küresel sistemi, örneğin petrol fiyatlarını nasıl etkileyeceği de en az Türkiye’nin alacağı yardım kadar, hatta belki daha da önemli.

Bu savaşın zaten ciddi bir sıkıntı içinde olan dünya ekonomisine etkilerinin ne olacağı konusunda tahmin yapmak, önceden kestirilemeyecek belirsizlikler çok fazla olduğu için, oldukça zor. Ama yine de herkes tarafından düşünülmesi gereken bir husus. O nedenle biraz yardım alarak bu konu üzerinde bir şeyler karalamak gerektiği kanaatindeyim. The Economist’in son sayısında savaşın ekonomik riskleri üzerine özel bir rapor yayımlandı. Bu raporu temel alarak ve Türkiye ile ilgili bazı konuları da eklediğim bu yazıyı 3 bölüm halinde dikkatinize sunuyorum.

BELİRSİZLİKLER

• ABD bütün planlarını bu savaşın iki hafta içinde biteceği üzerinde yapıyor ama ya savaş tahmin edilenden daha uzun sürerse? Bu olasılığın ne kadar güçlü olduğunu anlamak için Somali’nin tamamının birkaç saatte alındığını ama iş başkent Mogadişu’ya girmeye gelince durumun nasıl sarpa sardığını hatırlayın. Bu durumu Somali’deki BM güçlerinin komutanı emekli Orgeneral Çevik Bir de telaffuz ediyor.

• Ya da savaş sadece Irak’la sınırlı kalabilecek mi? Ortada bir Kürt devleti kurulma tehlikesi varken, sınırları içinde Kürt nüfusu barındıran İran, Suriye ve Türkiye bu savaşa ne kadar dahil olacak ya da olmayacak?

• Savaşın ana nedenlerinden birinin petrol yataklarının ABD kontrolü ve güvencesi altına alınması olduğu düşünülürse buradaki petrol yataklarının güvenliği sorunu ne olacak? Körfez Savaşı sırasında aylarca yanan kuyuları kimse unutmuş değil.�

• Bu ihtimal gerçekleşirse geri kalan OPEC üyesi ülkeler üretimi artırmayı kabul edecek mi? En büyük üreticilerden olan Venezüella son rafineri grevlerinin etkisini  atabilmiş midir üzerinden?  Hele de petrol gelirlerine bu kadar göbekten bağlı ülke ekonomisini krizden kurtarmaya çalışırken? Ya da sıranın kendisinde olduğunu bilen İran’da mollalar sırf ABD’nin bütçesindeki petrol giderleri azalsın diye üretimi artırmaya yanaşır mı?

• Tüketici güveni üzerine kurulu olan ekonomik sistemin kırılganlığı artar mı? Başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerin ekonomileri tüketici güveni üzerine kurulu. En ufak çatapatı bile Usame bin Ladin’in yeni saldırısı diye algılayıp gece kulüplerinde birbirini çiğneyen ABD tüketicisi bir savaş durumunda nasıl davranır?

Genelde bütün senaryolar savaşın kısa süreceği ve ABD’nin hedeflerinde başarılı olacağı beklentisi üzerine kurulu. Bu senaryoya inananlar savaş sırasında petrol fiyatlarının varil başına 40 dolar seviyesine kadar çıkacağını ama savaşın bitimiyle yine aynı hızla aşağı ineceğini öngörüyorlar. Buna paralel olarak bugün tüm dünya piyasalarında yönünü aşağıya çevirmiş olan dolar ve hisse senedi fiyatlarının hızlı bir yükselişe geçeceğini, piyasalarda güvenin yeniden tesis edileceğini ve küresel bir ekonomik canlanmanın başlayacağını ifade ediyorlar.

Savaşın dünya ekonomisi için olumlu olacağı bir çok ekonomist tarafından dile getiriliyor, buna ABD Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan de dahil. Bugünkü güvensizliğin ortadan kalkmasıyla birlikte hükümet harcamalarının artacağı ve Irak petrolünün piyasalara akmasıyla birlikte petrol fiyatlarının aşağıya ineceği en genel beklenti.

Ama Greenspan kadar iyimser olmayan ekonomistler de var. The Economist’e bir yorum yapan Lehman Brothers şef ekonomisti John Llewelyn küresel ekonominin karşı karşıya olduğu risklerin, bir bütün olarak ele alındığında, 1973-74 yıllarındaki petrol krizinden daha yüksek olduğunu belirtiyor. Ayrıca savaş tahmin edildiği gibi “iyi gitse de” yatırımcıların umduğu oranda her derde deva olmayacağını belirtiyor. Ayrıca savaş sonrasının belirsiz olacağını, terörist saldırı riskinin devam edeceğini ve Kuzey Kore gibi diğer başka sıkıntıların var olmaya devam edeceğini de ifade ediyor.

SAVAŞIN MALİYETİ

Savaşın maliyetini üç aşamada incelemek gerekiyor.

• Birincisi doğrudan askeri giderler. 1991 yılında gerçekleştirilen ve  altı hafta süren Körfez Savaşı’nın maliyeti 80 milyar dolar olmuştu ve bunun büyük bir kısmı da ABD’nin müttefikleri tarafından karşılanmıştı. Buna benzer kısa süreli bir harekatın bütçesinin ise, Amerikan Kongre Bütçe Ofisi ve Beyaz Ev Bütçe Komitesi tarafından yapılan ortak tahmine göre 50 milyar dolar civarında olması bekleniyor. Başka bir deyişle ABD’nin gayri safi milli hasılasının binde 5’i... Ama başka uzmanlar daha uzun bir savaşın ABD’ye maliyetinin 150 milyara kadar çıkabileceğini tahmin ediyor.

• İkinci olarak savaş sonrası düzenin sağlanması, insani yardım ve yeniden inşa çalışmalarının getireceği dolaylı maliyetler söz konusu. Yale Üniversitesi profesörlerinden William Nordhaus, Amerikan Sanat ve Bilim Akademisi tarafından 2002 yılı sonunda yayımlanan “Irak Savaşı’nın Ekonomik Etkileri” isimli çalışmasında gelecek 10 yıl içinde bu çalışmaların ABD’ye 100 ila 600 milyar dolar arasında bir maliyeti olacağını tahmin ediyor.

• Son olarak da savaşın kayıp üretimden kaynaklanan makro ekonomik etkileri söz konusu olacak. Savaş tahmin edilenden daha uzun sürerse, özellikle de kaynakların sapması sonucu ortaya çıkacak ekonomik etkinlik kaybı nedeniyle bile, bu alandaki kayıp çok daha büyük olacak. Yine Nordhaus’un çalışmasına dönersek bu durumda gelecek on yıl içinde ABD’nin toplam savaş maliyeti 100 milyar dolar ile 1.9 trilyon dolar arasında olacak ki bu da 10 yıl boyunca her yıl için ABD GSMH’sının yüzde 2’si anlamına gelecek.

Bu sayılanlar arasında en önemli olanı kuşkusuz ki makro ekonomik maliyet. Çünkü sadece ABD ekonomisini değil bir bütün olarak dünya ekonomisini de etkileyecek. Bir genelleme yaparsak Irak Savaşı’nın dünya ekonomisi üzerindeki etkisi petrol fiyatları, sermaye piyasaları iş dünyası ve tüketici güveni alanlarında kendini gösterecek.