Çok çalışıyoruz çok!

Çalışma süreleri dünyanın gündeminde olan bir konu. Çalışanlar işte geçirdikleri süreden şikayet ederken, özellikle gelişmiş ülkeler esnek çalışma modellerini tartışıyor. Ülkelerde çalışma saatlerine yönelik belirli bir standart yok, kimi ülkeler daha uzun saatler çalışırken, kimi ülkelerde süreler her geçen yıl daha da kısalıyor. Türkiye ise dünya sıralamasında uzun çalışma saatine sahip ülkeler arasında yer alıyor. Konunun detayına girmeden önce, Türkiye’de, çalışma sürelerine yönelik yasal durum nedir; kısaca değineyim.

İş kanununa göre, genel bakımdan çalışma süresi özel sektörde haftada en çok 45 saat, kamuda ise 40 saat olarak uygulanıyor. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamaz. İşçi statüsünde çalışanlar için bu 45 saatlik çalışma süresinin üzerindeki her bir çalışma, fazla mesaiye girer ve ücretlendirilir. Ücretlendirme de, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücretin yüzde 50 fazlası olarak uygulanır. Haftalık 45 saatlik çalışma süresi işçi ile işverenin anlaşması halinde bölünebilir. Bu süre 6 güne de bölünebilir, 3 güne de bölünebilir;

daha farklı da bölünebilir, 24 saatlik vardiyalı da çalışılabilir. Ancak haftalık çalışma süresi aşılamaz.

EN UZUN HİNDİSTAN EN KISA HOLLANDA

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO), çalışma saatleri ile ilgili raporları ve bu raporlarda tespitleri var. Raporların tamamında ortak nokta, çalışanların uzun çalışma sürelerinden şikayetçi olması. Raporda, aşırı çalışma saatleri ve yetersiz dinlenme ve iyileşme süreleri, işçilerin sağlığına zarar verebildiği ve iş kazası riskini artırabildiği belirtiliyor. Dünyanın birçok yerinde, düşük ücretler ve aşırı çalışma saatleri arasında önemli bir bağlantı bulunuyor. Son rapora göre, dünya genelinde çalışanlar haftada ortalama 43.9 saat çalışıyor; kimi ülkelerde bu süre 48 saate kadar çıkıyor. ILO’nun raporu, küresel olarak tüm çalışanların üçte birinden fazlasının haftada düzenli olarak 48 saatten fazla çalıştığını, küresel işgücünün beşte birinin ise haftada 35 saatten az kısa saatlerle çalıştığına da dikkat çekiyor.

Dünyada çalışma saatlerine bakıldığında, ekonomik yapıdaki ve işgücü politikalarındaki farklılıklar çalışma saatlerini de etkiliyor. Mesela, haftalık çalışma süresi en uzun ülke 56 saatle Hindistan. Hindistan’ı; 53.3 saatle Butan, 50.4 saatle Bangladeş, 50.3 saatle Uganda izliyor. Haftalık çalışma saati en düşük ülkelerin başında ise 29.8 saatle Hollanda, 29.9 saatle Ruanda, 31.6 saatle Irak geliyor. Anlaşılacağı üzere en uzun çalışma saatlerine sahip ülkeler Asya-Pasifik bölgesinde.

HAFTADA 4 GÜN ÇALIŞMA GÜNDEMDE

Raporlara bakıldığında dünya çapında ortalama çalışma süreleri 40 ila 50 saat arasında değişiyor. Yüksek gelirli ve gelişmiş ülkelerde genellikle daha kısa resmi çalışma haftaları ve daha fazla tatil günü bulunuyor. Bu ülkeler ayrıca daha cömert fazla mesai tazminatlarına, daha çalışan dostu düzenlemelere, daha elverişli ebeveyn izni yasalarına da sahip. Buna karşılık, daha uzun çalışma haftalarına, daha az çalışan korumasına ve azaltılmış olanaklara sahip ülkeler genellikle çok çalışan ülkeler olarak sıralanıyor.

Gelişmiş ülkeler, çalışma saatlerini azaltmak konusunda adımlar atıyor. Mesela, Almanya, haftada 4 gün çalışma için pilot uygulama başlattı. Belçika, 4 günlük çalışma haftasını yasalaştıran ilk Avrupa ülkesi oldu. Çalışanların haftada 40 saat çalışması gerekirken, politika programlarını dört güne sıkıştırmalarına izin veriliyor. Portekiz, İskoçya, İspanya, İzlanda, İsveç, Japonya da haftada 4 günlük çalışmayı deneyen ülkeler arasında. Temel amaç; çalışanlar haftada 4 gün çalışacak, aynı ücreti alacak, aynı yan hakları elde edecek, ancak aynı iş yüküyle çalışacak.

ILO’YA GÖRE 44.6, TÜİK’E GÖRE 43.3 SAAT

Peki, Türkiye’de durum ne? Türkiye ILO verilerine göre, haftada 44.6 saatle hem dünya ortalamasının hem de Avrupa ortalamasının üzerinde çalışma saatlerine sahip. Türkiye haftalık çalışma saatlerinde ülkeler sıralamasında 27. sırada yer alıyor. TÜİK, verileri ise daha farklı bir tablo çiziyor. TÜİK verilerine göre, 2014 yılında haftalık çalışma süresi 47.2 saatken, yıllar içinde önce 45 saate, ardından da son olarak 2024 yılında 43.3 saate düşüyor. Erkek çalışanlar haftada 45 saat, kadın çalışanlar ise 39 saat çalışıyor.

Bizde de sendikalar her platformda ve toplu iş sözleşmelerinde 35 saati gündeme getiriyor. Geçen yıldan itibaren de Türkiye’de de çalışma saatlerinin düşürülmesi, esnek çalışma modeline geçilmesi sürekli olarak gündemde. Nitekim çalışma saatlerinde esnek mesai düzenlemeleri ve kısmi çalışma alternatifleri sektör bazında ele alınarak, yeniden düzenlenmesi için çalışmalar yapılıyor. Ancak konu sadece, haftalık çalışma süresini düşürmekten ibaret değil, beraberinde günlük ücret kavramı da gündeme gelecek; özellikle de imalat ve hizmet sektörlerinde. Bu duruma da işverenler pek sıcak bakmıyor.

Ancak dünyada bu konuda yapılan çalışmalar -ki, buna Türkiye’de dahil- çalışma saatlerinin azaltılmasının teşvik edilmesi ve esnek çalışma saatleri düzenlemelerinin geniş bir şekilde sunulması gerektiğini ortaya koyuyor. Bu tür politikalar iş-yaşam dengesini iyileştirmeye yardımcı olacak ve dolayısıyla hem çalışanlara hem de işverenlere fayda sağlayacak.