Paragraf sorularını çözme stratejisi

Birincisi okuma becerisi, ikincisi ise metin yani paragraf bilgisidir. Okuma becerisini kazanmak ve geliştirmek uzun bir süreci gerektirir. Bu süreçte kişiler zihinsel olarak kod çözme, sözcüklerin anlamına ulaşma, bu anlamı tümce ve metin bağlamıyla ilişkilendirme, çıkarım yapma, anlamı yapılandırma gibi işlemlemeleri dizgesel (sistematik) ve akıcı bir biçimde yapmak zorundadır. Bu işlemlemede bir tutukluk ya da yetersizlik varsa metni okuyup anlamada belirgin sorunlar olacağı açıktır. Bu nedenle de okurun iyi bir sözcük dağarcığını ve bu dağarcığı akıcı ve otomatik bir biçimde özgün tümce ve paragraf bağlamında işlemleme becerisini kazanmış olması zorunludur.

PARAGRAFLARIN KONUSU VE AMACI OLUR
Yukarıda değinilen açılardan yeterli olan bir okurun paragrafı yeterince iyi anlayabilmesi için bir de ayrıntılı bir biçimde paragraf olgusu hakkında bilgisi olması gerekir. Kısaca paragraf bir konu etrafında sözcükler ve tümcelerle yapılandırılan anlamlı ve tutarlı bir metin birimidir. Paragrafların bir konusu olur ve bu konu belirli bir amaç için yazılır. Yazarın konuyu hangi amaç için ele aldığı genellikle bizi ana düşünceye götürür. Paragrafların konusu içerdiği tümcelerin konusunun genel görünümünden ve içerdiği sözcüklerin işaret ettiği ortak noktadan anlaşılabilir. Bu bakımdan bir paragrafın konusunu bulabilmek için tümcelerin konusunun izlenmesi ve sözcüklerin genelinin belli bir ortak konuya işaret edip etmediğinin belirlenmesine dönük bir strateji kullanmak son derece önemli olacaktır. Biraz daha somutlaştırmak gerekirse, örneğin bir paragrafın konusu “internetin yol açtığı zararlar” olsun. Bu paragrafta geçen anahtar sözcüklerin hepsi de bu konuyla uyumlu ve bu konuya yönelik olmalıdır. Bu durumda bağımlılık, uykusuzluk, bencillik, sağlık sorunları vb. gibi anahtar sözcükler böyle bir paragrafta anahtar sözcükler olabilir. Tersinden bakınca bir okur okurken doğrudan ya da çıkarım yoluyla bu tür sözcükleri zihninde birleştirerek konuya ulaşabilir. Konuya ulaşabilmek için benzer bir biçimde tümce konusu üzerinden de bir strateji uygulanabilir. Her tümcenin bir konusu vardır ve bu konuların birleşimi paragrafın konusunu oluşturur. Bu nedenle tümcelerin konularını belirleyip bunları zihnimizde birleştirebilmek de bizi konuya götürecek önemli bir stratejidir.

ÇÖZÜM YOLLARI VERİLİR
Bir paragrafın konusuna ulaştıktan sonra büyük ölçüde okur o paragrafı kontrolü altına almış olur ve her tür soruyu çözebilmek için olanak yakalar. Bu bakımdan paragrafın konusunu bulabilmek anlama açısından önemli bir gösterge ve stratejidir. Diğer bir deyişle paragrafın konusunu bulamadan ilgili soruları bilinçli bir biçimde yapabilmek zor olacaktır. Konuyu bulduktan sonra yazarın söz konusu paragrafı neden yazdığını sorgulayarak ana düşünceye de kolaylıkla ulaşabilir. Dolayısıyla sözcükler ve tümce konuları üzerinden yola çıkarak paragrafın konusunu bulmaya yönelik böyle bir strateji kullanılması da çok önemlidir. Bir paragrafın konusu yapılandırılırken paragrafın içeriği birçok ayrı biçimde düzenlenebilir. Bu da paragrafı kontrolü altına alabilmek ve soruları iyi çözebilmek için önemli bir diğer stratejidir. Örneğin konunun akışı ve buna bağlı olarak da tümce konularının bütünlenişi açıklama, sıralama, problem çözüm, neden sonuç, karşılaştırma gibi yapısal düzenlemeler biçiminde karşımıza çıkabilir. Açıklama, bir konu hakkından ayrıntılı bilgi vermeye dayanır. Yazar bu tür bir paragrafı zihinsel bir düzen içinde yapılandırır ve açıkladığı konuyla ilişkili ek bilgi ve örnekler verir. Problem çözüm yapısında genellikle bir sorun ve bu soruna ilişkin çözüm yolları verilir. Neden sonuç yapısında bir olay ya da durumun nedeni ve sonuçları açıklanır, sıralama yapısı içinde tarihsel ya da mantıksal bir sıra düzen için bilgi aktarılır. Karşılaştırma yapısı içinde ise iki ya da daha çok olgu, benzer ve ayrı yanları bakımından karşılaştırılarak değerlendirilir. Okurken bu yapıları yakalayabilmek soru çözümünde büyük üstünlük sağlayacaktır. Örneğin hem konu ve anadüşünceyi bulmaya dayalı sorularda hem de paragraflara ayırmaya ve sıralamaya dayalı sorularda bu stratejiler önemlidir.

HIZLI OKUMAYA ÇALIŞMAYIN
Konuyu ve anadüşünceyi bulma ve paragraflara ayırma dışında aykırı olan tümceyi bulma ve karışık verilmiş olan tümceleri sıralama gibi sorular da çok sık karşılaşılan soru türleri arasındadır. Bu tür soruları yanıtlarken de tümcenin konularını birbiriyle ilişkili bir biçimde bir araya getirme önemlidir. Tümce konusu stratejisi yanında ayrıca tümceler arası dilbilgisel ilişkilere de bakmak önemli bir strateji olarak karşımıza çıkar. Örneğin gönderim ilişkilerini kurma stratejisi burada çok önemli.

1- Öğrenciler gezi turunun sonuna doğru gelmeye başladılar.

2- Otobüsler de epey yorgun görünüyordu.

3- Ama onlar zaten bu iş için vardır. Bu üç tümce düşünüldüğünde “onlar” sözcüğünün neye gönderimde bulunduğunu doğru bir biçimde belirleyebilmek hem paragrafı anlama hem de sıralama türü sorular için çok önemli. Burada dikkatli olunmazsa ve tümce konuları da gözetilmezse yanlış bir biçimde gönderim ilişkisi kurulabilir ve bu da sıralamanın yanlış yapılmasına ya da aykırı olan tümcenin yanlış seçilmesine neden olabilir. Burada “iş” sözcüğü dolayısıyla “onlar” sözcüğünün “otobüsler” sözcüğüne gönderimde bulunduğunu belirleyebilmek gerekir. Bu ve benzeri birçok işlemlemede dikkatli olunması gerekir. Bu bakımdan ayrıntıya odaklanmamak ve hızlı okumaya çalışmak bazı şeylerin gözden kaçmasına yol açabilir.

ALTI ÇİZİLEBİLİR YA DA NOT ALINABİLİR
Bir diğer soru türü olarak metinde söz edilen ya da söz edilmeyen şeylerin belirlenmesi istenebilir. Bu tür sorular genellikle daha uzun paragraflar biçiminde sorularak zorlaştırılabilmektedir. Bir okuma ile paragrafta nelerin yer aldığını ya da almadığını zihinde canlı tutabilmek çok zor olacaktır. Üstelik seçenekler arasında paragrafta doğrudan geçmeyen ama çıkarım yoluyla bulunması gereken bilgiler de yer alabilmektedir. Bu da zorluğu bir derece daha artırmaktadır. Bu nedenle bu tür sorularda birinci strateji olarak altını çizme ve not alma stratejisi uygulanabilir. İkinci strateji olarak da tekrar okuma yoluna başvurulabilir. Bu biraz daha fazla zaman kaybına yol açabilir ama bazı paragraf soruları daha az zaman gerektireceği için normal koşullarda bu bir sorun olmayacaktır.

HERKES KENDİNE UYGUN STRATEJİYİ BELİRLEMELİ
Yukarıdaki açıklamalara koşut olarak bir paragrafı çözerken soru türüne ve okurun yeterliliğine bağlı olarak aşağıdaki stratejilerden yararlanmak süreci kolaylaştıracaktır. Ancak unutulmamalıdır ki hiçbir strateji herkese göre değildir, herkes kendine uygun stratejileri kullanabilir hatta öğrenciler kendilerine özel stratejiler de geliştirebilir. Okuma anlamanın gerçekleşip gerçekleşmediğinden emin olmak ve tekrar okumaya gerek olup olmadığını belirlemek için okurun kendisini özdenetlemesi. Okunan bilgilerin kalıcılığını sağlamak ve hangi bilgilerin olup olmadığını belirlemek için altını çizme, yuvarlak içine alma, numaralandırma, not alma ve yinelemeli okuma. Paragrafın yüzeyinde verilmeyen ama derin yapısında olan bilgilere ulaşabilmek için var olan bilgileri kullanarak çıkarım yapma. Sorunun ne istediğini iyi anlamak için soruyu dikkatli okuma özellikle olumlu ve olumsuz ifadelere dikkat etme. Paragrafın konusunu ve alt konularını bulmak ve dolayısıyla da paragraflara ayırma türü soruları çözebilmek için konu akışını/gelişimini izleme, metin yapısını belirleme tümceler arası anlamsal ve dilbilgisel ilişkileri kurma stratejilerinden yararlanılabilir. Bu stratejilerden en üst düzeyde yararlanabilmek için akıcı okuyabilme ve yeterli sözcük dağarcığına sahip olma son derece önemlidir.

SÜRE DOĞRU PLANLANMALI
Diğer yandan her ne denli iyi durumda olunsa da bazı yanlışların etkisiyle bu tür soruları başarılı bir biçimde çözmede sorunları da yaşanabilmektedir. Bunların başlıcaları şöyledir: Zaman telaşı nedeniyle tam okumama, atlayarak okuma ve paragrafın yalnız bir kısmını okumayı yeterli görme. Bu durum belki az sayıda paragraf sorusunu çözerken sorun yaratmıyormuş gibi gelebilir ama kötü bir alışkanlıktır ve birçok paragraf sorusunun yanlış çözülmesine neden olur. Kendine aşırı güven dolayısıyla yetersiz alıştırma yapma. Bu durum hem zihnin akıcı bir biçimde işlemleme ritminin bozulmasına yol açar hem de soruların yanlış çözülmesine neden olur. Çünkü anlamda son derece belirleyici olan okuma hızı ve akıcılığın korunması için sürekli okuma alıştırmaları yapmak gerekir. Okumada akıcılığın olmaması anlamada da akıcılığın olmamasına neden olacak bu da zaman kaybına ve acele etme dürtüsüne yol açacak ve beraberinde stres oluşturacaktır. Ayrıntıya odaklanmama karşımıza çıkan bir diğer önemli sorundur. Oysa paragrafların dikkatlice okunmaması ve ayrıntının kaçırılması öğrencileri çeldiricilerin ağına kolayca düşürmektedir. Bazı yanıtlar ya da bilgiler paragrafta açıkça verilmek yerine satır aralarına gizlenmiştir. Bu bakımdan öğrencilerin soruları çözerken o bilgilere çıkarım yoluyla ulaşmaları gerekir. Bunu yapmayan ya da yapamayan öğrenciler paragrafta öyle bir bilginin olmadığını belirtmekte ancak yazarın o bilgiyi dönüştürerek ya da gizli bir biçimde verdiğini görememektedirler. Son olarak da şu belirtilebilir. Öğrenciler paragraf sorusunu çözerken artalan bilgilerine ve dünya bilgilerine çok odaklanıp aşırı genelleme ya da yorumlama gibi nedenlerle paragrafta olmayan bilgilere ulaşmakta yani metnin sınırlarının dışına çıkmakta. Örneğin paragrafta okumak zaman kaybıdır diye bir konu işleniyor olabilir ama öğrenci dünya bilgisi gereği okumanın iyi bir şey olduğunu düşünüp metnin sınırlarını aşarak metinde verilmeye bilgiye ulaşmakta ve soruları yanlış yanıtlamaktadır.

Sonuç olarak paragraf sorularını çözebilmek için iyi ve akıcı bir okuma becerisine, yeterli sözcük dağarcığına, metin yapısı bilgisine ve okuma stratejileri bilgisine ve uygulama becerisine sahip olmak gerekir. Bunun için de bir sihirli değnek yoktur. Daha çok çalışan ve emek harcayan daha başarılı olma olasılığına sahiptir. Herkes yeteneğiyle doğru orantılı bir biçimde alıştırma süresini doğru planlamalı ve gerçekçi bir biçimde kendini denetlemelidir.

PROF. DR. HAKAN ÜLPER KİMDİR?
Lisans eğitimini İnönü Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü’nde, yüksek lisans eğitimini Dokuz Eylül Üniversitesi Türkçe Eğitimi Bölümü’nde; doktorasını Ankara Üniversitesi Dilbilim Bölümü’nde tamamladı. Tilburg Üniversitesi’nde alanıyla ilgili doktora sonrası çalışmalar yaptı. 2022-2024 arasında iki yıl Özbekistan’da Dünya Ekonomi ve Diplomasi Üniversitesi’nde yabancı dil olarak Türkçe öğretmek için çalıştı. Halen Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Anabilim Dalında görev yapmakta. Türkçe Eğitimi alanında öğretmen ve öğretim üyesi olarak 28 yıllık bir deneyime iye. Anadili ve yabancı dil olarak Türkçe öğretimi alanında ulusal ve uluslararası düzeyde çok sayıda kitap, kitap bölümü, kitap editörlüğü, çeviri editörlüğü, makale, bildiri ve projeleri bulunuyor. Ayrıca Dil Eğitimi ve Araştırmaları adlı bir derginin editörlüğünü de yapıyor. Özellikle anadili ve yabancı dil öğretimi bağlamında okuma eğitimi, yazma eğitimi ve sözcük öğretimi konularında dersler veriyor ve araştırmalar yapıyor.