Eski eşinden şikayetçi olmak için polise gitti, 3 hafta sonra hayatta değildi... Lina'nın ölüm sebebi 'algoritma' mı?

Lina, ocak ayında şikayetçi olmak için polise gitti. Eski eşi tehditlerinin dozunu günden güne artırmış, Lina'nın İspanya'nın Malaga şehrindeki Benalmadena kasabasında bulunan evinin kapısına dayanmış, hatta Lina'nın şikâyete gittiği gün elini vuracak gibi kaldırmıştı.

Lina'nın kuzeni Daniel, BBC'ye yaptığı açıklamada, "Birçok şiddet olayı yaşanmıştı. Lina korkuyordu" ifadelerini kullandı.

Polis karakolunda Lina'nın ifadesi alındı ve dosyası VioGen programı üzerinde kayda geçirildi.

VioGen, İspanya polisinin saldırıya uğrayan bir kadının aynı erkek tarafından bir daha saldırıya uğrama olasılığını hesaplamak için kullandığı dijital bir araç.

Belli bir algoritma üzerinden çalışan bu sistem, saldırıya uğrayan kişiye istismarın niteliği ve yoğunluğu, saldırganın silahlara erişimi olup olmadığı, akıl sağlığı, saldırıya uğrayan kadının o ilişkiyi terk edip etmediği ya da bu seçeneği düşünüp düşünmediğine ilişkin 35 farklı soru soruyor.

Kadının bu sorulara verdiği yanıtlar doğrultusunda yaşadığı tehdidin, "ihmal edilebilir", "düşük", "orta", "yüksek" veya "aşırı" seviyesinde olduğu belirleniyor. VioGen'in belirlediği seviye, polisin kadını korumak için ne kadar kaynak harcayacağı konusunda da belirleyici oluyor.

"ORTA" RİSK GRUBUNDAYDI, ÜÇ HAFTA SONRA ÖLDÜRÜLDÜ

VioGen'in değerlendirmesinde Lina "orta" risk grubunda çıktı.

Lina, Malaga'da kadına yönelik suçlara bakan özel mahkemeye uzaklaştırma emri talebiyle başvuruda bulundu. Bu sayede eski eşi kendisiyle iletişim kuramayacak ya da evine gelemeyecekti. Ancak mahkeme talebi reddetti. Daniel, "Lina evinin kilitlerini değiştirmek istedi. Böylece çocuklarıyla huzur içinde yaşayabilecekti" dedi.

Üç hafta sonra Lina hayatını kaybetti. İddialara göre, eski eşi anahtarıyla kadının oturduğu apartman dairesinin kapısını açtı ve kısa süre sonra dairede yangın çıktı.

Lina'nın çocukları, annesi ve eski eşi 9 Şubat 2025 tarihinde meydana gelen yangından sağ kurtuldu ancak Lina hayatını kaybetti. 11 yaşındaki oğlu, polise verdiği ve medyaya da yansıyan ifadesinde, annesini öldüren kişinin babası olduğunu söyledi.

Lina'nın cansız bedeni apartman dairesinden ancak yangın söndürüldükten sonra çıkarılabildi. Üç çocuğunun babası olan eski eşi tutuklandı.

HÂLÂ HAYATTA OLABİLİR MİYDİ?

Yaşanan bu olay İspanya'da VioGen sisteminin ve bu uygulamanın kadınları güvende tutabilme gücünün tartışmaya açılmasına neden oldu.

VioGen, Lina'ya yönelik tehdidin seviyesini doğru tespit edememişti. "Orta" risk grubunda olduğu için Lina'nın durumunun 30 gün içinde bir polis tarafından kontrol edilmesi planlanmıştı ancak Lina bu kontrol gerçekleşmeden hayatını kaybetti. Eğer "yüksek" risk grubunda olsaydı, polis kontrolünün 1 hafta içinde gerçekleşmesi gerekecekti. Peki bu durumda Lina hâlâ hayatta olabilir miydi?

Ev içi şiddet vakalarını değerlendiren araçlar Kuzey Amerika'da ve Avrupa'nın birçok ülkesinde kullanılıyor. Ancak hiçbirinde sistem polisin kararlarında İspanya'daki kadar etkili olmuyor. İspanya polisi ve akademisyenler tarafından geliştirilen VioGen, Bask Bölgesi ve Katalunya dışında her yerde kullanılıyor. Buralarda bölgesel sistemler geçerli ancak polis ülke genelinde iş birliği yürütüyor.

"TEK SUÇLU LINA'YI ÖLDÜREN KİŞİDİR"

İspanya Ulusal Polisi'nin Malaga biriminde aile ve kadın biriminin yöneticisi olarak görev yapan Dedektif Isabel Espejo, VioGen'in "çok önemli" olduğunu belirterek, "Her kurbanın vakasını büyük bir hassasiyetle takip etmemize yardımcı oluyor" dedi.

Espejo'nun biriminde görev yapan polisler günde ortalama 10 kadına yönelik şiddet vakasına bakıyor. VioGen her ay 9-10 kadını "aşırı" riskli gruba yerleştiriyor.

Bu gruptaki kadınlar koşullar değişip risk azalana dek 24 saat polis koruması altında oluyor. "Yüksek" risk grubundaki kadınlara da polis eskortu atanıyor.

2014 yılında yapılan bir çalışmada, polislerin VioGen'in belirlediği risk düzeylerini yüzde 95 oranında kabul ettiği görüldü. Programı eleştirenler ise polislerin kadınların güvenliğine dair kararları bir algoritmaya teslim ettiğini belirtiyor.

Dedektif Espejo, algoritmanın risk hesabının çoğunlukla yeterli olduğunu belirtirken Lina'nın tespitinde bir şeylerin ters gittiğini ifade etti. Espejo, "VioGen'in başarısız olmadığını söylemeyeceğim, oluyor. Ama bu kadının öldürülmesini tetikleyen şey bu değildi. Burada tek suçlu Lina'yı öldüren kişidir. Tam bir güvenlik diye bir şeyden bahsedemeyiz" dedi.

UZAKLAŞTIRMA EMRİ NEDEN VERİLMEDİ?

Ancak Lina "orta" risk grubunda olduğundan hiçbir zaman polisin öncelik listesine girmedi. Bu durumda akla şu soru geliyor: Lina'nın VioGen değerlendirmesi, mahkemenin uzaklaştırma emri talebini reddi üzerinde etkili oldu mu?

Mahkeme yetkilileri BBC'nin söz konusu veren yargıçla görüşmesine izin vermedi. Öte yandan bir kadın olduğu bilinen yargıç, Lina'nın ölümünden sonra sosyal medyada saldırılara hedef oldu.

Malaga'da kadına yönelik suçlardan sorumlu özel mahkemede görev yapan bir diğer yargıç olan Maria del Carmen Gutiérrez, genel olarak böyle bir karar için suç delili ve kurbanın ciddi tehlikede olması gerektiğini belirterek, "VioGen benim bu tehlikeyi belirlemek için kullandığım unsurlardan biri ama kesinlikle sadece buna bakmıyorum" dedi.

Gutierrez, bazen VioGen'in "ihmal edilebilir" ya da "düşük" risk grubuna koyduğu kişiler için bile uzaklaştırma emri verebildiğini, bazen de "orta" ya da "yüksek" risk grubunda olan kadınlar için de ciddi bir tehdit olmadığı sonucuna varabildiğini belirtti.

KARAR ALMA SÜREÇLERİNİ NASIL ETKİLİYOR?

Sevilla Üniversitesi'nden kriminoloji uzmanı Dr. Juan Jose Medina, İspanya'da uzaklaştırma emirlerinin "posta kodu piyangosuna" dönüştüğünü yani bazı bölgelerde uzaklaştırma emri çıkarmanın diğerlerine kıyasla çok daha zor olduğunu belirtti. Ancak VioGen'in mahkemeleri ya da polisi sistematik olarak nasıl etkilediği bilinmiyor çünkü bu konuda yapılmış kapsamlı araştırmalar bulunmuyor.

Medina, "Polis memurları ve diğer paydaşlar bu aracı nasıl kullanıyor ve VioGen karar alma süreçlerini nasıl etkiliyor? Bu sorulara verebileceğimiz sağlam cevaplarımız yok" ifadelerini kullandı.

İspanya İçişleri Bakanlığı, akademisyenlerin VioGen'in verilerine erişmesine çoğu zaman izin vermiyor. Uygulamanın algoritmasına dair bağımsız bir denetleme de henüz yapılmadı.

Teknolojinin sosyal ve etik etkileri üzerine çalışan bir kuruluş olan Eticas'ın kurucusu Gemma Galdon, "Bu sistemleri denetlemezseniz gerçekten kadınlara korunma sağlayıp sağlamadıklarını bilemezsiniz" dedi.

HATA ORANLARI AZALTILAMAZ MIYDI?

2018'de Eticas'ın VioGen'i denetleme talebi, İspanya İçişleri Bakanlığı'ndan döndü. Bu nedenle Galdon ve meslektaşları, VioGen'e tersine mühendislik uygulayıp bir dış denetim gerçekleştirdi. Ev içi şiddet olaylarında hayatta kalan kadınlarla yapılan görüşmeler ve kamuoyunun erişimine açık veriler kullanılarak yapılan çalışmada, 2003-2021 arasında öldürülen 71 kadının eşlerinin ya da eski eşlerinin uyguladığı şiddeti polise bildirdiği, VioGen'in bu vakalara "ihmal edilebilir" ya da "orta" gibi risk değerlendirmeleri yaptığı görüldü.

Galdon, "Şunu bilmek istiyoruz: Bu hata oranları herhangi bir şekilde azaltılamaz mıydı? Ya da bu sistemlerin risk tespitini iyileştirip kadınları daha iyi koruyacak bir şey yapamaz mıyız?" dedi.

İspanya İçişleri Bakanlığı bünyesinde kadına yönelik şiddet olaylarını araştıran birimi yöneten Juan Jose Lopez-Ossorip ise Eticas'ın soruşturmasının VioGen verisiyle yapılmadığı için ciddiye alınamayacağını belirterek, "Eğer veriye erişiminiz yoksa nasıl yorum yapabilirsiniz?" dedi.

Dışarıdan yapılacak bir değerlendirmenin hem sisteme kayıtlı kadınların güvenliğini hem de VioGen'in işleyişini riske atacağını ifade eden Lopez-Ossorio, "Bir kadının bir erkeği ihbar etmesi ve polis koruması altına girmesi halinde, daha fazla şiddet olayı yaşanması olasılığının kayda değer oranda azaldığını biliyoruz. Bu konuda hiç şüphemiz yok" diye konuştu.

"ÇOCUKLARI HALEN ŞOKTALAR"

Öte yandan kullanıma açıldığı günden bu yana VioGen'de önemli değişiklikler yapıldı. Anketteki sorular detaylandırıldı, "ihmal edilebilir" kategorisinin de yakın zamanda kaldırılması kararı alındı.

Ne var ki bunların hiçbiri Lina'nın hayatını kurtarmak için yeterli olmadı.

Lina'nın Benalmadena'daki vi şimdilerde eşiğe bırakılan fotoğraflar, mumlar ve azizlerin fotoğraflarıyla bir mabede dönüşmüş durumda. Duvara asılan posterde, "Benalmadena Kadına Yönelik Şiddete Hayır Diyor" ifadesi dikkat çekiyor. Yerel halk Lina'nın çocuklarına destek olmak için kendi aralarında para topluyor.

Kuzeni Daniel, Lina'nın ölümünü halen hiç kimsenin atlatamadığını, ailesinin özellikle de annesinin harap durumda olduğunu belirterek, "Lina'nın annesi 82 yaşında. Sanırım kızınızın önlenebilir bir şekilde bir saldırgan tarafından öldürülmesinden daha üzücü bir şey yok. Çocuklar halen şoktalar. Çok fazla psikolojik yardıma ihtiyaçları olacak" dedi.