Risk yüzde 28 daha yüksek çıktı! Hamilelikte diyabet otizme mi neden oluyor? 6 SORU 6 YANIT
Güncelleme Tarihi:
56 milyon anne ve çocuğun incelendiği yeni bir araştırma, hamilelik dönemindeki diyabet ve otizm arasında çok önemli bir bağlantıyı ortaya çıkardı. Araştırmaya göre, hamilelik döneminde diyabeti olan kadınların çocuklarının, nörogelişimsel bir sorun yaşama ihtimali yüzde 28 daha yüksek. Peki bu ne anlama geliyor? Konunun uzmanı 6 soruda detaylandırdı.
Hakemli dergi Lancet Diabetes & Endocrinology'de 7 Nisan’da yayımlanan araştırma, maternal diyabetin yani hamilelik dönemindeki diyabetin hem anne hem de çocukta çeşitli sağlık sorunlarına yol açabileceğini gösteren çalışmalara bir yenisini daha ekledi.
Bilim insanları maternal diyabet kapsamına, hamileyken tip 1 veya tip 2 diyabet hastası olan ya da gebelik sürecinde gestasyonel diyabet teşhisi konan kişileri aldı. Gestasyonel diyabet, daha önce diyabeti olmayan kişilerin hamileyken semptomları göstermesi anlamına geliyor.
Araştırmacılar, dünya çapında 56 milyon anne-çocuk çiftinin incelendiği 202 çalışmayı analiz etti ve sonuçlar şaşırtıcıydı; maternal diyabet olan kadınların çocuklarının, nörogelişimsel bir sorun yaşama ihtimali yüzde 28 daha yüksekti.
Nörogelişimsel sorunlar arasında otizm riski yüzde 25, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) riski yüzde 30 ve zekâ geriliği riski yüzde 32 daha yüksek çıktı.
Öte yandan, gebelik öncesi diyabet tanısı alan annelerin çocuklarında nörogelişimsel bozukluk oluşma riskinin, gestasyonel diyabete kıyasla daha yüksek olduğunu gözlemlendi.
Bu araştırma, hamilelikte diyabetin çocukta otizm riskini artırdığına dair çok önemli sonuçlar içeriyor. Peki bu nasıl mümkün olabiliyor? Perinatolog Op. Dr. Zeynep Gedik Özköse, hamilelikte diyabet ve otizm hakkında tüm merak edilen soruları yanıtladı.
1- HAMİLELİKTE ŞEKER HASTALIĞI OLAN ANNELERİN ÇOCUKLARINDA OTİZM GİBİ SORUNLAR DAHA MI SIK GÖRÜLÜYOR? BU ARAŞTIRMA NE GÖSTERİYOR?
Gebelikte diyabeti olan anneler ile bu gebelikten doğan çocuklarda otizm spektrum bozukluğu (OSB) görülmesi arasında anlamlı bir ilişki olduğuna dair kanıtlar daha önceki yıllarda da yapılmış bilimsel çalışmalarda gösterilmişti. Ancak yapılan çalışmaların çoğunda bu ilişki nedensellikten ziyade istatistiksel bir bağlantıyı yansıtıyor ve bu duruma birçok faktörün beraber etkisinin olduğunu gösteriyor. 2025 yılında yapılan bu yeni çalışmada, yaklaşık 56 milyon anne ve çocuğun incelendiği 202 çalışmanın ortak bir analizine dayanıyor.
Çalışmanın sonucu ise anne yaşı veya anne vücut kitle indeksi gibi bazı risk faktörleri hesaba katılmadığında bile gebeliğinde diyabeti olan kadınların çocuklarında nörogelişimsel sorun yaşanma ihtimalinin %28 arttığını ortaya koyuyor.
2- BU BAĞLANTININ NEDENLERİ TAM OLARAK BİLİNMİYOR. BİLİM İNSANLARI BU DURUMA NEYİN YOL AÇABİLECEĞİNİ DÜŞÜNÜYORLAR?
Gebelikteki diyabet ile otizm arasındaki ilişki tam olarak net değil, fakat bazı biyolojik mekanizmalar üzerinde yapılan çalışmalarla bu iki durum arasındaki bağlantı açıklanmaya çalışılıyor. Bu konuda en çok kabul gören olası nedenler ise:
- Kronik yüksek kan şekeri (hiperglisemi): Özellikle ilk trimester de beyin gelişimi çok hassas olup, bu dönemde sürekli ve uzun süre yüksek glikoza maruz kalınması bebeklerde nörogelişimsel sorunlara yol açabilir.
- Oksidatif stres ve inflamasyon: Yüksek kan şekeri vücutta inflamasyonu (iltihabi yanıtı) ve oksidatif stresi arttırır. Bu durum da bebeğin beyin hücrelerinde hasara neden olabilir veya gelişim süreçlerini olumsuz etkileyebilir.
- Plasental işlev bozukluğu: Diyabet, plasentanın fonksiyonlarını etkileyerek fetusun oksijen ve besin alımında bozulmaya neden olabilir ve bu da beyin gelişimi için kritik önemdedir.
- İnsülin direnci ve fetal büyüme bozuklukları: Annenin kanındaki fazla glikoz, bebeğin de yüksek insülin üretmesine neden olur. Bu durum bebekte hipoglisemi ataklarına, büyüme bozukluklarına ve beyindeki bazı bölgelerde farklılaşmalara neden olabilir.
- Genetik ve epigenetik etkiler: Anne karnındaki bu olumsuz ortam genlerin ifade şeklini (epigenetik değişiklikleri) etkileyebilir. Bu da otizm gibi nörogelişimsel bozukluklara yatkınlığı arttırabilir.
Tüm bu mekanizmalar sadece bir risk artışına neden olur; tek başına otizme neden olmaz. Risk artışı, kan şekeri kontrolü ile önemli ölçüde azaltılabilir.
3- MATERNAL DİYABETİN NÖROGELİŞİMSEL BOZUKLUK RİSKİNİ ARTIRMASINDA GENETİK YATKINLIĞIN TAM ROLÜ NEDİR? HANGİ SPESİFİK GENLER VEYA GENETİK ETKİLEŞİMLER BU BAĞLANTIDA ROL OYNAYABİLİR?
Bazı çalışmalarda aynı anneden doğmuş çocuklar arasında (örneğin biri diyabetli gebelikte, diğeri değil) otizm görülme oranlarında anlamlı şekilde bir fark bulunmamıştır. Bu da şunu düşündürüyor ki sadece annede var olan diyabet otizme neden olmuyor. Altta yatan genetik yatkınlık ya da annenin metabolik profili gibi faktörler hem diyabeti hem de otizm riskini arttırıyor olabilir.
Yine genetik yatkınlık yani nörogelişimsel bozukluklara eğilim yaratan genetik varyantlar, gebelikte yüksek kan şekeri, inflamasyon, oksidatif stres gibi çevresel tetikleyiciler birleştiğinde epigenetik mekanizmalar (genlerin açılıp kapanması, yeni genlerin nasıl ifade edildiği) devreye giriyor ve bu durumda bebeğin beyin gelişimini etkileyebiliyor. Özetle genetik faktörler zemini hazırlıyor, çevresel faktörler ise tetikleyici rol oynuyor.
Neden her diyabetli gebelikte bebekte otizm gelişmiyor? Çünkü her bireyin genetik yapısı farklıdır. Bebekteki risk sadece annedeki diyabete değil; aynı zamanda genetik varyantlara, bağışıklık sistemine, annenin diyetine, stresine ve daha birçok faktöre bağlıdır.
Otizm spektrum bozukluğu (OSB) için genetik yatkınlık taşıdığı bilinen yüzlerce gen vardır. Bunlardan bazıları: CHD8 (beyin gelişimini düzenler), SHANK3/SHANK2 (sinir hücreleri arası bağlantılarla ilgilidir), NRXN1/NLGN3/NLGN4 (sinirler arası iletişimde görevli), PTEN’dir.
4- HAMİLELİKTEN ÖNCE ŞEKER HASTALIĞI OLAN ANNELERİN DURUMU, HAMİLELİK SIRASINDA ORTAYA ÇIKAN ŞEKER HASTALIĞINA GÖRE BEBEK İÇİN DAHA MI RİSKLİ?
Gebelikten önce tip 1 ve 2 diyabet tanısı alan annelerin çocuklarında gebelik sırasında ortaya çıkan gestasyonel diyabeti olan annelerin çocuklarına kıyasla nörogelişimsel bozukluk oluşma riskinin daha yüksek olduğu gözlemlenmiştir. Bu araştırma da yine bu durumu destekliyor nitelikte. Gebelikten önce başlayan tip 1 ve 2 diyabette, bebek daha erken dönemlerden itibaren yüksek glikoz oranlarına maruz kaldığı için bu durum bebeğin hem organ gelişimini hem de nörogelişimsel etkilerin ortaya çıkma riskini gestasyonel yani gebelik sırasında ortaya çıkan diyabete göre daha fazla arttırabilir.
5- BU ARAŞTIRMA SONUÇLARINA GÖRE, HAMİLE KALMAYI DÜŞÜNEN VEYA HAMİLE OLAN KADINLAR DOKTORLARIYLA NE GİBİ KONULARI KONUŞMALI VE NELERE DİKKAT ETMELİ? HAMİLELİK DÖNEMİNDE YAPILAN ŞEKER YÜKLEMESİNİN BU KONUDAKİ ÖNEMİ NEDİR?
Hekim ve anne adayı arasındaki açık ve düzenli iletişim bu konudaki en önemli noktadır. Doktor takibi altında kan şekeri ölçümleri takibi düzenli yapılmalı, beslenme danışmanlığı alınmalı ve anne adayları doktorlarıyla iş birliği içinde olmalıdır. Kendi kilo takiplerini düzenli yapmalı ve önemsemeli, aşırı kilo alımı veya ani kilo artışlarını yakın takip ederek doktorlarına bildirmelilerdir.
Şeker yükleme testi yani OGTT (oral glukoz tolerans testi) gebeliğin 24-28. haftalarında yapılır. Özellikle hiçbir belirti göstermeyen ama gizli gebelik diyabeti olan anne adaylarını tespit eder. Gebelik diyabetinin yaklaşık %90’ı yalnızca şeker yükleme testi ile fark edilir. Ne kadar erken tanı konulursa, kan şekeri kontrolü o kadar erken haftalarda ve kolay olur, ayrıca gerekirse tedavi başlanması için zaman kazandırır. Test zararlı mı gibi söylentilere kulak asılmadan, bilimsel veriler ışığında ilerlemek gereken ve doğru olandır. Doktorlarla açık, dürüst, takip odaklı, işbirlikçi bir iletişim ve zamanında yapılan şeker yükleme testi; erken tanı konulmasını ve böylece yüksek kan şekerinin erken kontrol altına alınmasını sağlayarak hem anne hem bebek için risklerin büyük oranda azaltılmasını sağlar.
6- BU ARAŞTIRMA SONUÇLARI, HAMİLELİK SIRASINDA ŞEKER HASTALIĞI TEŞHİSİ KONAN ANNELER İÇİN NE ANLAMA GELİYOR? PANİKLEMELİ Mİ YOKSA HANGİ ADIMLARI ATMALILAR?
Bu durumda gebelik öncesi diyabeti olan veya gebeliğe bağlı diyabeti ortaya çıkan anne adaylarının panik yapması değil; farkındalık kazanması ve bu farkındalığa göre eylemlerini planlaması ve gerçekleştirmesi gerekli ve önemlidir. Bu yayınlar, ‘diyabetliysen kesin çocuğun hasta olacak’ gibi bir anlam asla taşımaz. Aksine şunu söyler: ‘Eğer risk varsa, erken teşhis ve iyi bir takiple bu riski büyük ölçüde azaltabiliriz’. Çünkü otizm ve nörogelişimsel bozukluklar tek bir nedene bağlı olmayan çok faktörlü hastalıklardır. Diyabet, kontrol altına alındığında bu risk önemli ölçüde düşer. Pek çok diyabetli anne tamamen sağlıklı bebekler dünyaya getirmektedir. İzlenmesi gereken yol basit ama çok etkili:
* Bilinçli olun ve korkmayın.
* Doğru zamanda şeker yükleme testini yaptırın.
* Gebelikte kan şekeri kontrolünü ciddiye alın.
* Gebelik boyunca düzenli takip ve kontrollerinizi aksatmayın.